علل و عوامل مؤثر بر اعتیاد

مقدمه

اعتیاد یک بیماری زیست شناختی، روان شناختی و اجتماعی است. عوامل متعددی در اتیولوژی سوء مصرف و اعتیاد مؤثر هستند که درتعامل با یکدیگر منجر به شروع مصرف و سپس اعتیاد می‌شوند.

عوامل مؤثر بر فرد، محیط فرد و عوامل اجتماعی، عوامل درهم بافته‌ای هستند که بر یکدیگر تأثیر می‌گذارند. درک کلیه علل و عوامل، زمینه‌ای را موجب می‌شود تا روند پیشگیری، شناسایی، درمان و پیگیری به طور هدفمند طرح ریزی شود.

بنابراین، آشنایی با عوامل زمینه‌ساز مستعد کننده بروز اعتیـــاد و نیز عوامل محافظت کننده در مقابل آن از دو جهت ضرورت دارد :

• شناسایی افراد در معرض خطر اعتیاد و اقدام های پیشگیرانه‌ی لازم برای آنان؛
• انتخاب نوع درمان و اقدام‌های خدماتی، حمایتی و مشاوره‌ای لازم برای معتادان.

عوامل مخاطره آمیز

عوامل مخاطره آمیز مصرف مواد شامل عوامل فردی. عوامل بین فردی و محیطی و عوامل اجتماعی است.

عوامل مخاطره آمیز فردی :

• دوره‌ی نوجوانی.
• استعداد ارثی.

صفات شخصیتی :

• صفات ضد اجتماعی.
• پرخاشگری.

اعتماد به نفس پایین. اختلال های روانی :

• افسردگی اساسی.
• فوبی.

نگرش مثبت به مواد. موقعیتهای مخاطره آمیز :

• ترک تحصیل.
• بی سرپرستی.
• تاثیر مثبت مواد بر فرد.
• دراینجا به شرح هر یک از عوامل فوق می پردازیم :
•  

دوره نوجوانی :

مخاطره آمیزترین دوران زندگی از نظرشروع مصرف مواد دوره‌ی نوجوانی است. نوجوانی دوره‌ی انتقال از کودکی به بزرگسالی و کسب هویت فردی و اجتماعی است.

در این دوره، میل به استقلال و مخالفت با والدین به اوج خود می‌رسد ونوجوان برای اثبات بلوغ و فردیت خود ارزش‌های خانواده را زیر سؤال می‌برد و سعی در ایجاد و تحلیل ارزش‌های جدید خود دارد.

مجموع این عوامل، علاوه بر حس کنجکاوی و نیاز به تحرک، تنوع وهیجان، فرد را مستعد مصرف مواد می‌نماید.

ژنتیک :

شواهد مختلفی از استعداد ارثی اعتیاد به الکل و مواد وجود دارد. تأثیر مستقیم عوامل ژنتیکی عمدتاً از طریق اثرات فارماکو‌‌‌‌‌‌کینتیکو فارکو دینامیک مواد در بدن می باشد که تعیین کننده‌ی تأثیر ماده بر فرد است.
برخی ازعوامل مخاطره آمیز دیگر نیز تحت نفوذ عوامل ژنتیکی هستند مانند برخی اختلال‌های شخصیتی و روانی وعملکرد نامناسب تحصیلی ناشی از اختلال‌های یادگیری.

صفات شخصیتی :

عوامل مختلف شخصیتی با مصرف مواد ارتباط دارد. از این میان، برخی از صفات بیشتر پیش بینی کننده‌ی احتمال اعتیاد هستند و به طور کلی فردی را تصویب می‌کنند که با ارزش‌ها یا ساختارهای اجتماعی مانند خانواده، مدرسه و مذهب پیوندی ندارد و یا از عهده‌ی انطباق، کنترل یا ابراز احساس های دردناکی مثل احساس گناه، خشم و اضطراب بر نمی‌آید.

این صفات عبارتند از :

عدم پذیرش ارزش‌های سنتی و رایج، مقاومت درمقابل منابع قدرت، نیاز شدید به استقلال، صفات ضداجتماعی، پرخاشگری شدید، احساس فقدان کنترل بر زندگی خود، اعتماد به نفس پایین، فقدان مهارت مقاومت در برابر پیشنهادهای خلاف دیگران، فقدان مهارت های اجتماعی و انطباقی.

از آنجا که اولین مصرف مواد، معمولاً از محیط‌های اجتماعی شروع می‌شود هرقدر فرد قدرت تصمیم گیری و مهارت ارتباطی بیشتری داشته باشد، بهتر می‌تواند در مقابل فشار همسالان مقاومت کند.

اختلال‌های روانی :

در حدود هفتاد درصد موارد، همراه با اعتیاد اختلال‌های دیگر روانپزشکی نیز وجود دارد. شایع‌ترین تشخیص‌ها عبارتند از : افسردگی اساسی، اختلال شخصیت ضد اجتماعی، فوبی، دیس تایمی ، اختلال وسواسی جبری، اختلال پانیک، مانیا، اسکیزوفرنی.

نگرش مثبت به مواد :

افرادی که نگرش‌ها و باورهای مثبت و یا خنثی به مواد مخدر دارند، احتمال مصرف و اعتیادشان بیش از کسانی است که نگرش‌های منفی دارند. این نگرش‌های مثبت معمولاً عبارتند از: کسب بزرگی و تشخص، رفع دردهای جسمی و خستگی، کسب آرامش روانی، توانایی مصرف مواد بدون ابتلا به اعتیاد.

موقعیت‌های مخاطره آمیز فردی :

بعضی از نوجوانان و جوانان در موقعیتها با شرایطی قرار دارند که آنان را در معرض خطر مصرف مواد قرار می‌دهد. مهمترین این موقعیت ها عبارتند از: در معرض خشونت قرار گرفتن در دوران کودکی و نوجوانی، ترک تحصیل، بی‌سرپرستی یا بی خانمانی، فرار از خانه، معلولیت جسمی، ابتلا به بیماری‌ها یا دردهای مزمن.

حوادثی مانند از دست دادن نزدیکان یا بلایای طبیعی ناگهانی نیز ممکن است منجر به واکنشهای حاد روانی شوند. در این حالت فرد برای کاهش درد و رنج و انطباق با آن از مواد استفاده می‌کند.

تأثیر مواد بر فرد :

این متغیر وقتی وارد عمل می‌شود که ماده حداقل یک بار مصرف شده باشد. چگونگی تأثیر یک ماده بر فرد، تابع خواص ذاتی ماده مصرفی و تعامل آن با فرد و موقعیت فرد مصرف کننده است. تأثیر مواد بر فرد مصرف کننده به میزان قابل توجهی، به مشخصات او بستگی دارد.

این مشخصات عبارتند از : شرایط جسمی فرد، انتظار فرد از مواد، تجربیات قبلی تأثیر مواد و مواد دیگری که هم زمان مصرف شده‌اند. مواد مختلف نیز تأثیرهای متفاوتی بر وضعیت فیزیولوژیک و روانی فرد دارند، مثلاً : هروئین و کوکائین سر خوشی شدید، الکل آرامش و نیکوتین مختصری هشیاری و آرامش ایجاد می‌کند.

عوامل مخاطره آمیز بین فردی و محیطی :

• عوامل مربوط به خانواده :
• غفلت از فرزندان.
• وجود الگوی نامناسب در خانواده.

عوامل مربوط به دوستان :

• دوستان مصرف کننده مواد.

عوامل مربوط به مدرسه :

• فقدان محدودیت.
• فقدان حمایت.

عوامل مربوط به محل سکونت :

• شیوع خشونت و اعمال خلاف.

در اینجا به شرح هر یک از عوامل فوق می پردازیم :

عوامل مربوط به خانواده :

خانواده اولین مکان رشد شخصیت، باورها و الگوهای رفتاری فرد است. خانواده علاوه بر اینکه، محل حفظ و رشد افراد و کمک به حل استرس و پاتولوژی است، منبعی برای تنش، شکل و اختلال نیز می باشد.

ناآگاهی والدین، ارتباط ضعیف والدین و کودک، فقدان انضباط در خانواده، خانواده متشنج یا آشفته و از هم گسیخته، احتمال ارتکاب به انواع بزهکاری‌ها مانند سوء مصرف مواد را افزایش می‌دهد.

همچنین والدینی که مصرف کننده مواد هستند باعث می‌شوند فرزندان با الگو برداری از رفتار آنان، مصرف مواد را یک رفتار بهنجار تلقی و رفتار مشابهی پیشه کنند.

تأثیر دوستان :

تقریباً در ۶۰ درصد موارد، اولین مصرف مواد به دنبال تعارف دوستان رخ می‌دهد. ارتباط و دوستی با همسالان مبتلا به سوء مصرف مواد، عامل مستعد کننده قوی برای ابتلای نوجوانان به اعتیاد است. مصرف کنندگان مواد، برای گرفتن تأیید رفتار خود از دوستان، سعی می‌کنند آنان را وادار به همراهی با خود نمایند.گروه «همسالان» به خصوص، در شروع مصرف سیگار و حشیش بسیار مؤثر هستند.

بعضی از دوستی‌ها، صرفاً حول محور مصرف مواد شکل می‌گیرد. نوجوانان به تعلق به یک گروه نیازمندند و اغلب پیوستن به گروه‌هایی که مواد مصرف می‌کنند، بسیار آسان است. هر چه پیوند فرد با خانواده، مدرسه و اجتماعات سالم کمتر اشد، احتمال پیوند او با این قبیل گروه‌ها بیشتر می‌شود.

عوامل مربوط به مدرسه :

از آنجا که مدرسه بعد از خانواده، مهم‌ترین نهاد آموزشی و تربیتی است، می تواند از راههای زیر زمینه‌ساز مصرف مواد در نوجوان باشد :

بی‌توجهی به مصرف مواد و فقدان محدودیت یا مقررات جدی منع مصرف در مدرسه، استرس‌های شدید تحصیلی و محیطی، فقدان حمیت معلمان و مسئولان از نیازهای عاطفی و روانی به خصوص به هنگام بروز مشکلات و طرد شدن از طرف آنان.

عوامل مربوط به محل سکونت :

عوامل متعددی در محیط مسکونی می‌تواند موجب گسترش افراد به مصرف مواد شود :
فقدان ارزش‌های مذهبی و اخلاقی، شیوع خشونت و اعمال خلاف، وفور مشاغل کاذب، آشفتگی و ضعف همبستگی بین افراد محل و حاشیه نشینی از جمله این عوامل هستند.

عوامل مخاطره آمیز اجتماعی :

• فقدان قوانین و مقررات جدی ضد مواد مخدر
• بازار مواد
• مصرف مواد به عنوان هنجار اجتماعی
• کمبود فعالیت‌های جایگزین
• کمبود امکانات حمایتی، مشاوره‌ای و درمانی
• توسعه صنعتی، محرومیت اجتماعی – اقتصادی

مشخصات فردی و عوامل محیطی بخشی از علل اعتیاد هستند و بخش دیگر را بازارهای بین‌المللی مواد و عوامل اجتماعی – اقتصادی حاکم بر جمعه تشکیل می‌دهند. این عوامل عبارتند از :

قوانین :

فقدان قوانین جدی منع تولید، خرید و فروش، حمل و مصرف مواد، موجب وفور و ارزانی آن می شود.

بازار مواد :

میزان مصرف مواد، با قیمت آن نسبت معکوس دارد. هر چه قیمت مواد کاهش یابد، تعداد افرادی که بتوانند آن را تهیه کنند افزایش می‌یابد. همچنین سهل الوصول بودن مواد به تعداد مصرف کنندگان آن می‌افزاید.

مصرف مواد به عنوان هنجار اجتماعی :

در جوامعی که مصرف مواد نه تنها ضد ارزش تلقی نمی‌شود، بلکه جزئی از آداب و سنن جامعه و یا نشان تمدن و تشخص و وسیله احترام و پذیرایی است، مقاومتی برای مصرف مواد وجود ندارد و سوء مصرف و اعتیاد شیوع بیشتری دارد.

کمبود امکانات فرهنگی، ورزشی، تفریحی :

کمبود امکانات لازم برای ارضای نیازهای طبیعی روانی و اجتماعی نوجوان و جوانان از قبیل کنجکاوی، تنوع طلبی،هیجان، ماجراجویی، مورد تأیید و پذیرش قرار گرفتن و کسب موفقیت بین همسالان، موجب گرایش آنان به کسب لذت و تفنن از طریق مصرف مواد و عضویت در گروه‌های غیر سالم می‌شود.

عدم دسترسی به سیستمهای خدماتی، حمایتی، مشاوره‌ای و درمانی :

اقتصادی اجتماعی: توسعه صنعتی، جوامع را به سمت شهری شدن و مهاجرت از روستاها به شهرها سوق می‌دهد. مهاجرت باعث می‌شود تا فرد، برای اولین بار، با موانع جدیدی برخورد نماید. جدایی از خانواده، ارزش‌های سنتی و ساختار حمایتی قبلی به تنهایی، به انزوا و نا امیدی فرد می‌انجامد.

کم‌سوادی، فقدان مهارت‌های شغلی، عدم دسترسی به مشاغل و به دنبال آن محدودیت در تأمین نیازهای حیاتی و اساسی زندگی و تلاش برای بقا، فرد را به مشاغل کاذب یا خرید و فروش مواد می‌کشاند ویا برای انطباق با زندگی سخت روزمره و شیوه جدید زندگی به استفاده از شیوه‌های مصنوعی مانند مصرف مواد سوق می‌دهد. (رحیمی موقر، آفرین؛ وهمکاران، ۱۳۷۶).

منبع: دوره مددیاری اعتیاد و خانواده

نویسنده: خانم دکتر منیره آرزومندی